خبرنگاران درباره محمد دبیرسیاقی - مجله گرافیک

زبان و ادبیات، نشانگر هویت ایران زمین است که بسان آینه ای می ماند که چهره روح حاکم و فرهنگ ایرانیان را منعکس می نماید. تاریخ، فرهنگ و تمدن غنی، زبان بومی و ملی از نشانه های مباهات در عرصه تاریخ است که کثرت آثار ارزشمند نویسندگان، شاعران و گویندگان نامدار و دنیای همگی نشان از قدمت و دیرینگی تمدن این سرزمین کهن دارد. در میان استادان ادبیات و فرهیختگان ادبی می توان به محمد دبیرسیاقی اشاره نمود. او از جمله پژوهشگران زبان و ادب فارسی به شمار می رفت که بیش از 60 سال در هیأت مولفان لغت نامه دهخدا عضو بود و به تهیه مطالب، تنظیم و همچنین تدوین و تالیف موارد گرد آمده همت گماشت.

زندگی نامه محمد دبیر سیاقی

محمد دبیرسیاقی در اسفند 1298 خورشیدی در قزوین چشم به دنیا گگردد. خانواده پدری و مادری او به علمای بزرگ لبنان و قزوین می رسد. محمد درباره تولد خود می گوید: از دید طول زندگی، چون روز چهارم اسفندماه 1298 متولد شده ام، امروز که چهارم اسفند 1392 است، بی شک از اینکه چندگاه دیگر خواهم زیست، ناآگاهم. خدای تعالی داند و بس. به گفته سیاقی، پدرش به روایت سینه به سینه از نیاکان خود و نیز بر مبنای اسناد و نوشته های بازمانده از آنان، پس از واقعه شهادت پیشوای سرشناسِ شیعه، زین الدین علی بن احمدِ عاملیِ جبلی مشهور به شهید ثانی به ایران می آیند و در قزوین که آن موقع پایتخت صفویه بوده است، مقیم می شوند. پدربزرگ محمد خط خوشی داشت که به خوشنویس یا سیاق مشهور بود که همین دلیلی شد تا نام دبیر سیاقی را برای خود برگزینند.

تحصیلات و استخدام در وزارت دارایی

محمد دبیرسیاقی تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در همان قزوین پشت سر گذاشت. او پس از 9 سال تحصیل به استخدام اداره فرهنگ قزوین درآمد و به مدت یکسال تحصیلی به تدریس حساب در دبستان های این شهر مشغول شد. پس از آن در وزارت دارایی به عنوان کارمند آموزشی استخدام شد و به مدت 21 سال، یعنی تا 1340 خورشیدی در مسوولیت های مختلف این وزارتخانه کار کرد و مدتی نیز مدیریت نشریه مالیات را بر عهده گرفت. ارتباط دبیرسیاقی با وزارت دارایی هرگز قطع نشد و او مدتی نیز در آکادمی عالی این وزارتخانه به تدریس زبان و متون فارسی پرداخت و مدت کوتاهی نیز در 1346 خورشیدی در آبادان و خرمشهر به تدریس قانون مالیات بر درآمد مشغول شد اما او در این سال های اشتغال در وزارت دارایی، به طور همزمان تحصیل خود را ادامه داد و پس از اخذ دیپلم در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران به تحصیل زبان و ادبیات فارسی پرداخت و در این رشته مدرک دکتری گرفت.

نگارش لغتنامه و همکاری با دهخدا

دبیرسیاقی از 1326 خورشیدی به مدت 9 سال با علی اکبر دهخدا در نگارش حروف ظ، ض، ل و قسمتی از حرف پ لغتنامه دهخدا همکاری کرد و همچنین در این لغتنامه همکاری خود را بعد از درگذشت دهخدا با محمد تعیین که جانشین دهخدا شده بود، ادامه داد. حسن انوری، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در این باره گفته بود: اگر کوشش های دبیرسیاقی نبود لغتنامه دهخدا خاتمه نمی یافت یا برای خاتمه یافتن، زمان درازتری می طلبید. همچنین او در بخشی دیگر از سخنانش گفته بود: برای نشان دادن نزدیکی کار دبیرسیاقی به کار دهخدا باید از نفس او، نفس دهخدا را جست وجو کرد.

دبیرسیاقی علاوه بر همکاری با دهخدا در لغتنامه، کتاب هایی را نیز از او یا درباره دهخدا با عناوینی همچون مقالات دهخدا، دیوان دهخدا، گزیده امثال و حکم و خاطراتی از دهخدا و از زبان دهخدا را منتشر کرد. دبیرسیاقی پس از خاتمه یافتن انتشار لغتنامه دهخدا در 1359 خورشیدی، کار نگارش لغتنامه دیگری را با همکاری افرادی چون جعفر شهیدی و حسن احمدی گیوی شروع کرد.

سیاقی همچنین افزون بر موارد یاد شده، فرهنگنامه های دیگران را نیز تصحیح و منتشر کرد. از جمله آنها می توان به فرهنگ چراغ راهنمایی، فرهنگ آنندراج، غیاث اللغات، لغت فرس، ملخص اللغات، نام ها و صفت ها و پسوندهای دیوان لغات الترک اشاره نمود. دبیرسیاقی مدخل هایی نیز برای ایرانیکا به مدیریت احسان یارشاطر نوشت که برای انتشار به انگلیسی ترجمه شد.

سخنرانی سیاقی در دانشگاه ها

تدریس دستور زبان و متون فارسی به ویژه شاهنامه در دانشگاه های ایران، نظیر دانشگاه ملی یا شهید بهشتی، دانشگاه تهران، دانشگاه بین المللی قزوین از جمله فعالیت های دبیرسیاقی به شمار می رفت. او همزمان با کار نگارش لغتنامه به این موضوع نیز می پرداخت. او همچنین افزون بر آکادمی عالی وزارت دارایی در آکادمی های دیگری چون مدرسه عالی حسابداری تهران، مدرسه عالی زبان و ادبیات خارجه و دانشکده علوم ارتباطات به تدریس زبان و متون فارسی می پرداخت. تدریس آموزش فارسی در دانشگاه های پکن و عین الشمس مصر نیز از دیگر کارهای سیاقی محسوب می گردد. افزون بر نشست هایی در دانشگاه ها و انجمن های ایران، دبیرسیاقی در بعضی از دانشگاه های آلمان، هند و آمریکا نیز درباره زبان و ادبیات فارسی سخنرانی کرد. در میان آثار پژوهشی ارزشمند محمد دبیرسیاقی در زمینه پیشاهنگان شعر فارسی، کتاب های او درباره شاهنامه فردوسی، هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت، صندلی ویژه ای دارد.

متون منظوم و منثور فارسی

شاید مهم ترین کار محمد دبیرسیاقی در نزدیک به یک سده زندگی، آثار پژوهشی او باشد؛ همان کوشش بی وقفه ای که عرض عمر او را بیشتر از طول آن کرد. این آثار که به حدود 100 عنوان می رسد، شامل لغتنامه و فرهنگ نامه ها، تصحیح متون منظوم و منثور فارسی، دستور زبان فارسی، پژوهش های ادبی، تصحیح متون تاریخی و جغرافیایی، تصحیح فرهنگنامه ها و نیز یادداشت ها و مقالات پراکنده است. نخستین کار دبیرسیاقی در این زمینه، انتشار دیوان منوچهری دامغانی است که با حواشی و تعلیقات و تراجم احوال و مقابله بیست نسخه خطی و چاپی در 1326 خورشیدی در تهران منتشر شد.

او سپس مجموعه یا گزیده شعر یا رساله بعضی دیگر از شاعران ادبیات کهن ایران همچون ابوشکور بلخی، دقیقی طوسی، عنصری بلخی، فرخی سیستانی، شاه داعی شیرازی، عبید زاکانی قزوینی و ... را منتشر کرد.

کتاب چهارصد و یک رباعی، یکی از کتاب های مهم دبیرسیاقی در شعر کلاسیک فارسی به شمار می رود که گلچینی از رباعیات شاعران فارسی زبان سده چهارم تا سده هفتم هجری است. تصحیح متون تاریخی و جغرافیایی بخش مهمی از فعالیت دبیرسیاقی در این زمینه است. اشراقینامه، تاریخ حسیب السیر فی اخبار افراد بشر، سازمان اداری حکومت صفوی، تاریخ افرنج یا فصلی از جوامع التاریخ، گزیده تاریخ بیهقی، تاریخ ایران از شروع تا انقراض قاجاریه، کتابچه سرشماری شهر قزوین، تاریخچه فرهنگ و مدارس سرزمین قزوین بر مبنای تعلیمات نوین، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای تاریخی آن و سرگذشت حسن صباح از جمله آنها محسوب می گردد.

تصحیح سفرنامه ها نیز مورد علاقه دبیرسیاقی بود. از تصحیح سفرنامه معروف ناصرخسرو گرفته تا سفرنامه مکه از راه سیبری، چین، ژاپن تألیف مهدیقلی خان راهنمایی و سفرنامه خوزستان نوشته عبدالغفار نجم الملک از موارد علاقه دبیر سیاقی هستند. چاپ مقالات عباس اقبال آشتیانی و خاطرات علی اصغر حکمت نیز از کارهای ماندگار دبیرسیاقی است.

شاهنامه پژوهی

در میان آثار پژوهشی ارزشمند محمد دبیرسیاقی در زمینه پیشاهنگان شعر فارسی، کتاب های او درباره شاهنامه فردوسی، هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت، صندلی ویژه ای دارد. دبیرسیاقی در 1381 خورشیدی در همایشی درباره فردوسی در دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت که فردوسی برخلاف گفته تذکره نویسان از سلطان محمود گله ای نداشته است. وی نه تنها شاهنامه فردوسی برپایه چاپ ترنر ماکان و چاپ های دیگر را در 1335 خورشیدی منتشر کرد، بلکه با کتاب هایی مثل کشف الابیات شاهنامه فردوسی، زندگینامه فردوسی و سرگذشت شاهنامه، برگردان روایت گونه شاهنامه به نثر در ترغیب فارسی زبانان به خواندن شاهنامه کوشش کرد. سیاقی همچنین بیش از 20 کتاب درباره داستان های شاهنامه را به رشته تحریر درآورد که از آن جمله می توان به جنگ مازندران و هفتخان رستم، داستان جنگ هاماوران و به آسمان رفتن کاووس و جنگ هفت گردان، داستان اکوان دیو و داستان بیژن و منیژه، مقدمه شاهنامه: پادشاهی کیومرث، هوشنگ، طهمورث، جمشید و ضحاک، استان رستم و سهراب و ... اشاره نمود. دبیر سیاقی در سخنرانی ها و یادداشت هایش، نکته هایی را درباره شاهنامه یادآور می شد. به عنوان نمونه، او در 1376 خورشیدی در یادداشتی برای مجله کلک به نقل از یادداشت های علی اصغر حکمت نوشت که سراینده مصرع ز گهواره تا گور دانش بجوی فردوسی نبوده، بلکه میرزا ابوالقاسم ملقب به فخر الاسلام داماد حسام السلطنه فرزند فتحعلی شاه است. بر این اساس، میرزا ابوالقاسم که در 1315 خورشیدی، زمانی که در وزارت معارف و اوقاف کار می کرد، به مناسبت نامگذاری آن سال به نام سال مبارزه با بی سوادی و تأسیس کلاس های شبانه سالمندان، حدیث اطلبو العلم من المهد الی اللحد را به فارسی ترجمه کرد.

خاتمه محمد دبیرسیاقی

خاتمه محمد دبیرسیاقی که در 1397 خورشیدی در زادگاهش قزوین درگذشت، عمری 99 ساله داشت اما به گفته خودش حساب عرض عمر او دیگر بود و به بیش از 1200 سال می رسید. او در سخنانی گفته بود: به تعبیر خودم سه 92 سال داشتم:

92 سال زندگی پرفرازونشیب کودکی، تحصیلی، خدمات اداری و فرهنگی با سلامت نفس و نام نیک

92 اثر که قسمت اعظم آن تصحیح متون نظمی و نثری و چند تألیف و یک ترجمه است

92 مقاله در موضوعات گوناگون ادبی، تاریخی، لغوی، اجتماعی و جز این ها.

منابع:

1. در نوشتن احوال و آثار واعظ از مقدمه دیوان او به قلم استاد دکتر سیدحسن ساداتِ ناصری استفاده شده است.

2. توضیح حالی از حاج ملا عبدالوهاب همراه عکسی از افراد خانواده مادری با شجره خانواده نگاشته ام که در شماره ششم مجله میراث جاویدان، ص36 چاپ شده است.