بخش اصلی تفکر ابن سینا، مشرقی است نه یونانی، تنها سنت غربی از روایت تاریخ فلسفه را دیده ایم - مجله گرافیک

سفر با تور یونان ارزان را از دست ندهید و از نزدیک با سرزمین اسطوره های باستانی آشنا شوید.

به گزارش خبرنگار فرهنگی خبرنگاران، چهره فکری ابن سینا از مدت ها پیش با یک معمای تاریخی تقریبا بغرنج همراه بوده؛ از سویی او را یک فیلسوف مشایی تمام عیار می دانند که بیشتر آموزه های فلسفی اش، موضوعاتی است که ارسطوی یونانی پیشتر آن ها را مطرح نموده بوده و ابن سینا علاوه بر توضیح آن آموزه ها در مواردی هم چیزی بر موضوعات مورد بحث ارسطو افزوده است. اما این فقط بخش نخست شخصیت رازآمیز فیلسوف ایرانی است؛ از سوی دیگر ابن سینا از نیل به شیوه جدیدی از حکمت و اندیشه سخن گفته و آن را حکمت مشرقی نامیده است. او علاوه بر این اعتراف و تاکیداتی که در بعضی دیگر از آثارش داشته، ولی متاسفانه در کوران جنگ های قومی قبیله ای و مذهبی در ایران از میان رفته اند، سه رساله تمثیلی هم دارد که در آن ها به شیوه ای رمزی از تفکر اشراقی سخن گفته است؛ سلامان و ابسال، حی بن یقظان و رسالةالطیر.

همه این ها شخصیت فکری این فیلسوف برجسته ایرانی را با این سوال روبرو می نماید که آیا او اندیشمندی مشایی و ارسطویی است و از این جهت عقلانیت فلسفی را به دیگر منابع شناختی رحجان می دهد، یا یک حکیم مشرقی است که علاوه بر اندیشه عقلانی، به اشراق قلبی معرفت هم قائل است و بیش از آنکه یونانی و فلسفی باشد، ایرانی و عرفانی است؟ برای پاسخ به چنین پرسشی سخت می توان به نتیجه ای زودهنگام و محصل رسید و بحث درباره آن همچنان هم ادامه دارد.

در ماه های شروعین سال جاری کتابی با عنوان ابن سینا و حکمت مشرقی به اهتمام قاسم پورحسن منتشر شد که به این بحث درازدامن دوباره دامن زد. همچنین پورحسن در گفت وگویی که چندی پیش با خبرنگاران داشت اظهار کرد که قرار است دنباله های بحث از پیشینه شرقی فلسفه اسلامی را در ابعاد گسترده تری در قالب یک مجموعه 5 جلدی از تاریخ فلسفه پی بگیرد. گویا این استاد دانشگاه و پژوهشگر فلسفه اسلامی در دوره های اخیر قصد نموده بستر نوعی برای بحث از فلسفه بومی ما باز کند تا ببینیم مانند بسیاری از مقولات امروزین حوزه فرهنگ می توان از فلسفه ایرانی اسلامی هم سخن گفت. آنچه در ادامه می آید گفت وگوی خبرنگاران با قاسم پورحسن است درباره کتاب ابن سینا و حکمت مشرقی و مباحث حاشیه ای آن:

خبرنگاران: آقای پورحسن، سال جاری به اهتمام شما کتابی منتشر شد با عنوان ابن سینا و حکمت مشرقی؛ بحث محوری این کتاب همان موضوع تاریخی است که حکمت مشرقی یا اشراقی ابن سینا خوانده شده است؛ با توجه به اینکه مدت ها است این موضع میان اهالی فلسفه اسلامی و مورخان اندیشه در اسلام مطرح است، کتاب شما چه نکات جدیدی را درباره این موضوع مطرح نموده است که پیشتر مطرح نبوده. نوآوری های این اثر چیست؟

کتاب ابن سینا و حکمت مشرقی که یک مجموعه مقالات است و در بهار 92 توسط بنیاد حکمت صدرا منتشر شده، یک دغدغه محوری را دنبال می نماید و آن این است که تفکر ابن سینا ادامه تفکر یونان نیست. ابن سینا در بعضی از آثارش این مسئله را ذکر می نماید، ولی متاسفانه در تمام تاریخ فلسفه ها و همه پژوهش هایی که مستشرقین نوشته اند، غیر از یکی دو مورد از آثاری که به طور خاص هانری کربن درباره ابن سینا انجام داده، عمدتا ابن سینا را شارح ارسطو می دانند یا او را ادامه دهنده سنت یونانی می پندارند. با چنین رویکردی فلسفه ابن سینا یک فلسفه بدیع و ابتکاری و مستقل تلقی نمی گردد و ما قصد داشتیم در برابر این رویکرد موضع گیری کنیم.

خبرنگاران: چه دلایل تاریخی ای برای اثبات این ادعا وجود دارد؟ بارها گفته شده که ابن سینا دارای نوعی از اندیشه بوده که در دوره دوم تاریخ زندگی فکری اش مطرح نموده، اما شواهد و مدارک کافی برای تبیین درست آن اندیشه وجود ندارد؛ یعنی مستندات آن از بین رفته است. چطور می توان در برابر فهم ابن سینا به عنوان یک فیلسوف ارسطویی صرف ایستاد؟

شما ببینید چرا ابن رشد به ابن سینا اشکال می گیرد و می گوید ابن سینا ارسطو را بد فهمیده و یا چیزهایی که به ارسطو نسبت می دهد، حرف های خود ارسطو نیست. عده ای هم از این اشکالات استفاده می نمایند و می گویند ابن سینا فهم دقیقی نسبت به ارسطو نداشته، در حالی که فهم ابن رشد از ارسطو دقیق تر از ابن سینا است. دلیل این امر واضح است، ابن سینا حرف های خودش را می گوید و استقلال فکری اش را از ارسطو حفظ می نماید، اما ابن رشد و دیگران تصور می نمایند که ابن سینا می خواسته ارسطو را توضیح دهد، در حالی که این طور نبوده است.

هیچ نوشته مستقلی برای دفاع از حکمت مشرقی ابن سینا نداشتیم

نکته اینجاست که ما تاکنون هیچ نوشته مستقلی برای دفاع از حکمت مشرقی ابن سینا نداشتیم و اینکه پیشترها گفته شده ابن سینا حکمت مشرقی دارد، تنها به خاطر مقدمه حکمت المشرقیین بوده که ابن سینا در آن این مسئله را ذکر نموده است. گاهی هم نوشته هایی که به بحث رساله های تمثیلی ابن سینا می پردازد، زینت بخش آن مقدمه می شد و بر این وجه اندیشه ابن سینا تاکید می کردیم؛ یعنی هیچ کسی در تاریخ فلسفه بحث اشراق و مشرق و حکمت مشرقی را به طور رسمی با ابن سینا شروع نمی نماید و ننموده است و آن را با سهروردی شروع می نمایند و حتی اظهارات سهروردی را هم ذکر می نمایند که گفته پیش از من ابن سینا مطالب پراکنده ای در این باب گفته ولی آن ها چندان جایگاهی ندارد و من (سهروردی) هستم که بنیانگذار این تفکر هستم.

خبرنگاران: پس داعیه شما در کتاب ابن سینا و حکمت مشرقی این است که باید اندیشه اشراقی یا حکمت مشرقی را رسما از ابن سینا شروع کنیم؟

همین طور است. بحث نخست ما در این کتاب این بود که نشان دهیم فلسفه ابن سینا فلسفه ای نیست که فقط سنت یونانی را توضیح نموده باشد و استمرار آن باشد. عبارت های ابن سینا در تقسیم بندی فیلسوفان غربی و شرقی بسیار صریح است. تاکیدات ابن سینا بر اینکه خللی در فلسفه یونانی وجود دارد که اصلاح آن ها بدون تبیین و تدوین حکمت مشرقی ممکن نیست کاملا مشهود است و این موضوعات را ما در این کتاب آورده و توضیح دادیم.

خبرنگاران: بدین ترتیب شما معتقدید که ابن سینای ارسطویی یا به عبارت دیگر همان فیلسوفی که عموما یک مشایی تمام عیار لحاظ شده، نمی تواند همه وجوه اندیشه این فیلسوف را در بر بگیرد و ابن سینا چیزی بیش از یک مشایی است؟

دقیقا. من تاکید دارم که اگر نتوانیم ابن سینا را در درون حکمت باطنی، یا در درون تفکر اسماعیلی و شیعی بسنجیم و مطالعه کنیم و رشد ابن سینا را در فضایی که این تفکر و حکمت باطنی گسترش داده ببینیم، نمی توانیم با بیشتر نوشته های ابن سینا روبروه درستی داشته باشیم و فهم دقیقی از آن ها حاصل کنیم.

معتقدم لازمه ارائه و فهم بسیاری از مباحثی که ابن سینا در آثارش مطرح می نماید این است که میزان تاثیری که او از حکمت مشرقی، باطنی، شیعی و اسماعیلی و به عبارت عامتر حکمت غیریونانی داشته را در نظر بگیریم. همچنین من اعتقاد دارم که اساسا دغدغه ابن سینا و فلسفه اصلی او - غیر از دوره اولی که خود گفته بر اساس فهم جمهور آثارش را نوشته - این نوع خاص تفکر بوده است و این نکته ای است که کمتر مورد تاکید قرار گرفته است. پس اتفاقا اگر بخواهیم آرای ابن سینا را درست بشناسیم، ناگزیریم که بعد مشرقی اندیشه او را به رسمیت بشناسیم.

خبرنگاران: چه فکت هایی در خود آثار ابن سینا برای اثبات این داعیه وجود دارد؟ وقتی می گوئیم فهم درست آثار او منوط به اذعان به اندیشه اشراقی اوست، چه نمونه هایی را می توان برای آن ذکر کرد؟

یکی از نمونه ها این است که چرا بحث انسان شناسی در کانون توجه و فلسفه ابن سینا قرار گرفته؟ چیزی که تا پیش از ابن سینا شکل نگرفته بود. او در هر سه رساله اش دغدغه انسان شناسی دارد و جالب اینجاست که هیچ کدام از این رساله ها بر اساس فلسفه یونانی شکل نگرفته است.

همچنین نمط 3 کتاب اشارات را در نظر بگیرید، این نمط به هیچ وجه نه توضیح فلسفه یونان است نه امتداد آن. دقت در قرائت آثار ابن سینا نشان می دهد که او به درستی فهمی از حکمت مشرقی داشته و خودش عنوان می نماید که من در کتاب الانصاف که شامل 25 هزار مساله بوده آن حکمت را آورده ام؛ اما متاسفانه این اثر در حمله غزنویان از بین رفت. ابن سینا پس از آن در چند جا عنوان می نماید که من حتما آن کتاب را مجددا خواهم نوشت، ولی به لحاظ عمر فرصت دیگری برای او پیش نمی آید تا این کار را انجام دهد.

از سوی دیگر اکهارت اندیشمند بزرگ مسیحی مطرح می نماید که تفسیری که ابن سینا در نمط نهم از مقامات العارفین دارد و یا بحثی که درباره لذت و سه مرتبه آن در نمط هشتم مطرح می نماید، هیچ کدام از آن ها پیش از ابن سینا مطرح نبوده و عنوان می نماید که ابن سینا از این حیث در زمره بزرگترین فیلسوفان است.

به نظر من این شواهد می تواند قابل توجه باشد و ما خواستیم در کتاب ابن سینا و حکمت مشرقی مطرح کنیم که حکمت ابن سینا اساسا حکمت مشرقی است. من بر خلاف بسیاری از مورخان که برای حکمت مشرقی ابن سینا جایگاهی قائل نیستند و تنها به سروده هایی درباره اندیشه مشرقی او بسنده می نمایند و سعی دارند القا نمایند که این حکمت مشرقی تاثیری در فرایند تفکر فلسفی نداشته، خواستیم نشان دهیم که اینگونه نیست، بلکه اندیشه مشرقی بخش اصلی تفکر ابن سینا است.

خبرنگاران: ممکن است عده ای بگویند این یک ادعا است، همان طور هم که پیشتر هم در قالب یک ادعا مطرح شده. پاسخ شما چه چیست؟

این رویکرد به ابن سینا اصلا یک ادعای لفظی نیست. ما نشان دادیم که تفاوت جدی ای میان حکمت مشرقی ابن سینا و فلسفه یونان وجود دارد. حتی امیدوارم در مجموعه تاریخ فلسفه ای که در آینده خواهم نوشت پیشینه های حکمت خسروانی را به عنوان نخستین پیشینه فلسفه اسلامی معرفی کنم و در پرتو آن به پیشینه فلسفه یونانی هم راه پیدا خواهیم کرد. پس از انتشار این تاریخ فلسفه بهتر می توان در مورد ادعا بودن یا نبودن این قول نتیجه گیری کرد.

خبرنگاران: ممکن است کسی با شما موافقت کند که ابن سینا ادامه دهنده راه ارسطو نیست یا فلسفه او تداوم فلسفه یونانی نیست، اما در بخش دوم با شما همراه نگردد که باید او را حکیمی مشرقی بدانیم؛ چون به دلایل زیادی می توان نشان داد که ابن سینا یک فیلسوف مشائی است. آیا اثبات اینکه تفکر ابن سینا تداوم تفکر یونانی نیست، برای اثبات اینکه مشرقی است کفایت می نماید؟

چند نکته را باید مستقلا تذکر بدهم. اول اینکه من نگفتم که ابن سینا با ارسطو آشنایی نداشته یا توضیح و فهم و تبیینی از ارسطو و فلسفه یونانی ندارد. بلکه عنوان کردم که او فیلسوف صرف مشائی نیست، مانند چیزی که به ابن رشد نسبت می دهیم. در مغرب زمین از ابن رشد به عنوان شارح یاد می گردد، ولی ما می گوئیم فلسفه ابن سینا؛ اگر قرار باشد که همه دستاوردهای ابن سینا توضیح بر ارسطو باشد، معنا ندارد که بگوئیم فلسفهی ابن سینا. پس ابن سینا فیلسوف صرفا مشایی نیست.

نکته دوم این است که حالا اگر ابن سینا فیلسوف صرف مشایی نیست، ما در آثار و نوشته ها و مدعیات ابن سینا تقسیم بندی ای می بینیم با عنوان فیلسوفان غربی و شرقی. او صریحا می گوید غربیان و شرقیان چنین و چنان ادعایی را دارند. پس او خود نیز به چنین تفکیکی قائل است.

نکته بعدی اینکه ما هنوز برای نشان دادن پیشینه های شرقی اندیشه مان در ابتدای راه هستیم و کوشش مان را تازه شروع نموده ایم، وقتی تمام تاریخ فلسفه ها را نگاه می کنید، می بینید که هیچ کدام از آن ها تا به حال هیچ سنت فلسفی ای را غیر از سنت فلسفی یونانی مطرح ننموده اند. بنابراین اثبات اینکه یک فیلسوف، حکمت مشرقی داشته کار سختی است و من این را می پذیرم؛ حتی در همان کتاب هم عنوان کردم که نه تنها اثبات این امر سخت است، بلکه به دلیل فقدان منابع قابل توجه، باید سال ها کوشش کنیم که وجوه حکمت خسروانی را که بعضی از آن ها در سهروردی وجود دارد، در پیشینه فکری سنت فلسفه اسلامی نشان داده و به اثبات برسانیم.

خبرنگاران: در حال حاظر تا چه حد می توانیم این وجوه حکمت خسروانی و ایرانی را در فلسفه اسلامی مان نشان دهیم و آیا این رگه ها برای ارائه یک روایت نو از فلسفه اسلامی کفایت می نماید؟

من در کتاب ابن سینا و حکمت مشرقی سعی نموده ام که در ابن سینا این مایه ها و رگه های سنت فکری ایرانی و خسروانی را به عنوان تذکرات و اشاره هایی ذکر کنم و شواهد و منابعی هم برای آن ها آورده ام. همچنین در نوشته دیگری که درباره آناکساگوراس است، آورده ام که وقتی به اندیشه مغان و حکمت خسروانی نگاه می کنیم، بحثی تحت عنوان فره وشی وجود دارد. این نظریه قبل از افلاطون در ایران مطرح بوده و ما در زندگی نامه افلاطون چندین بار می خوانیم که قصد ایران نموده است. همچنین در افلاطون می خوانیم که او به لحاظ فکری به حوزه های لیدی و سارد بسیار نزدیک بوده؛ دو حوزه ای که ایران در ابتدای دوره هخامنشی آن ها را تصرف می نماید و با آتن هم مرز و هم سرزمین می گردد.

نظریه فرَوَشی در آن موقع بزرگترین و مهمترین نظریه بعد از نظریه امشاسپندان در حوزه حکمت خسروانی بوده است و فحوای آن این بود که تمام موجودات مادی دارای اصل و اساسی روحانی هستند. ما بعدها این معنا را در قالب نظریه مثل یا نظریه رب النوع در یونان می بینیم. حرف من این است که این مسائل اتفاقی شکل نمی گیرد. چطور است که 600 یا 400 سال پیش از افلاطون، ما نظریه فوق العاده مهم و بزرگ فَرَوَشی را داریم و بعد از آن همان معنا در نظریه مثل افلاطونی یافت می گردد؟

یا در آموزه امشاسپندان آمده که دومین امشاسپند، اَشَه است که گاهی تحت عنوان اردیبهشت هم نامیده می گردد؛ این فرشته راستی و عدالت و نظم است. وقتی نظریه نوس آناکساگوراس را آنالیز می کنید، می بینید که نوس همان اَشَه است و تمام ویژگی هایی که آناکساگوراس برای نوس برمی شمرد در اشه وجود دارد؛ هم عدالت هم راست کرداری و هم نظم، همه این ها در نوس آناکساگوراس هست. خود فردریک کاپلستون مهم ترین مورخ فلسفه غرب در مقدمه تاریخ فلسفه اش با وجود اینکه انکار می نماید که ایرانیان بر غربیان تاثیر فلسفی گذاشته باشند، اما وقتی می خواهد فلسفه آناگوراس را در چند صفحه محدود مطرح کند، می گوید آناکساگوراس با سپاه ایران وارد آتن شد و اساسا اتهام آناکساگوراس ایرانی بودنش بوده و به این اتهام وی را محاکمه نموده اند. همچنین می گوید که پادشاه ایران آناکساگوراس را نجات داده است.

یا مثلا سقراط در رساله فایدون درباره آناکساگوراس می گوید که او نخستین کسی است که مسئله ای به عنوان روح معنوی و مجرد را برای نفس مطرح می نماید و او نخستین آموزگاری است که من از او آموخته ام. ببینید همه این ها استشهاداتی است که باید روی آن ها مطالعه و کار گردد. من به هیچ وجه نمی خواهم منکر اهمیت و قدر و عظمت فلسفه یونان شوم. همچنین نمی خواهم تاثیرگذاری فلسفه یونان بر فیلسوفان مسلمان را انکار کنم. اما بحث این است که در طول تاریخ اندیشه، تنها این سنت خوانده شده و حکمت خسروانی، حکمت مغانی و حکمت مشرقی کاملا از خوانش و مطالعه ما دور مانده است. به طوری که امروزه تصور می گردد که فقط در سنت باستانی خود تنها با سروده های گاهانی روبرو هستیم.

ما باید به پیشینه و تاثیرگذاری سنت های مغفول مانده خود توجه نشان دهیم، به نظر من این سنت قابل مطالعه است و من تاکید دارم که سهروردی بی دلیل صادر اول را وهومنه تلقی نمی نماید. این پایه و بنیادی در اندیشه زرتشتی و حکمت خسروانی دارد و می تواند مایه ای برای پژوهش های جدید ما قرار بگیرد.