آلنوش طریان؛ ستاره ای که خاموش نشد - مجله گرافیک

پیراهنی سفید به تن داشته، موهایش را با گیره سفیدی از پشت بافته بود. ایستاده در کنار پدر و مادرش با دست های به سینه سنجاق شده. احتمالا عکس را در یکی از روز هایی که خودش را برای رفتن به مدرسه ارامنه آماده می کرد، گرفته بود. در یکی از روز هایی که برای نخستین بار چشمش به آسمان افتاده بود و نمی دانست چگونه باید به پدر و مادر تئاتری اش که از او توقع دختر نویسنده شدن داشتند، بگوید که ستاره اقبال او در صحنه تئاتر نیست که در آسمان است.

آلنوش متعلق به آسمان بود

آلنوش طریان چقدر خوب انشا می نویسی، چند سال بعد از وقتی که مقابل دوربین عکاسی در حیاط خانه پدری اش ایستاده بود، معلمش به او گفته بود: نویسنده خوبی می شوی. آلنوش، اما آن روز ذهنش درگیر خورشید بود. مثل همه روز های دیگری که به خورشید و لکه هایش فکر می کرد، بی آنکه همسالانش بدانند یا چیزی از او بپرسند. آن روز هم به معلمش لبخند زده و درباره شغل و آرزوی آینده اش چیزی به او نگفته بود.

شش یا هفت سال بعد از سکوتش بین معلم و هم شاگردی هایش بالاخره از آرزوهایش حرف زد. چرا دائم می گویید من نمی توانم، دختران نمی توانند؟ چرا دائم می گویید، ریاضی و فیزیک خواندن کار من نیست؟ این نخستین و آخرین مواجهه جدی وارطو با آلنوش بود. چند سال بعد از وقتی که نگاه خیره و با افتخار پدر در تصویر نصیبش شده بود. پدر روشنفکر آلنوش که دهه نخست سال 1300 به دخترش اجازه تحصیل داده بود، حالا برای او سوال شده بود که چرا دختر پدری و مادری که در تئاتر مسکو تحصیل کردند و نمایشنامه خواندن در گوشت و پوست شان بوده، می خواهد در جهانی ریاضی و فیزیک غرق شود؟

اجازه دهید من فیزیک بخوانم، فیزیک و ریاضی فقط برای پسران نیست، من الان از خیلی از هم کلاسی هایم بهترم. وارطو به آلنوش خیره شده بود، مثل خیرگی آلنوش به آسمان، به قاب عکس، به دیوار. معلوم نبود پدر در آن خیرگی به چه چیز هایی می اندیشید؟ به شکست دخترش یا حتی موفقیت او. هنوز هم هیچ کس نمی داند، پدر در آن لحظات دختر را در پشت تلسکوپ تصور کرده یا تدریس در دانشگاه. هرچه بود، نتیجه این خیره شدن، همانی شد که آلنوش می خواست. او بالاخره ریاضی و فیزیک خواند.

همه، شاگردان من هستید

خانم دکتر، دوستان تان آمدند. خانم دکتر طریان. صدای پرستار آسایشگاه، آلنوش را بند زمان حال کرده بود. چشم هایش را از عکس قاب شده کنده و دوباره دوخته بود به در. لبخندش دندان های یکی در میانش را به چشم آورده بود. خوش آمدید را با صدای آرام زمزمه کرد و به چهره میهمانانش خیره شد. من را یادتان است؟ فاطمه بنیادی با لبخند پرسیده بود و آلنوش با لهجه ارمنی که 89 سال آن را به زبان فارسی اش آمیخته بود، گفت: مگر می شود یادم رفته باشد؟ تو شاگرد ممتازم در دانشگاه تهران بودی، اولین عکس لکه های خورشیدی ات را با دوربین خودم گرفتی. فاطمه درحالی که به چهره باقی همراهانش نگاه می کرد، لبخند زد.

باقی هم لبخند زدند و کسی به روی خودش نیاورد که هر اتفاق، رخداد و واقعه نزدیکی از حافظه آلنوش فراری می شود. فاطمه به روی آلنوش نیاورد در سال هایی که نخستین استاد فیزیک دانشگاه تهران بود، هرگز شاگرد مستقیم او نبوده. به آلنوش نگفت که منجم است و همیشه دوست داشته مادر نجوم ایران را از نزدیک ببیند، نگفت که هفته گذشته نخستین بار برای دیدارش پرسان پرسان به آسایشگاه سالمندان توحید رسیده و بعد باقی دوستانش را خبر کرده که بیایید، مادر نجوم ایران مدتی است که آسایشگاه نشین شده، نه برادری دارد، نه همسری نه پدری، او اینجا بستری است.

کشمکش هایی در ماندن و رفتن

آلنوش بازهم خیره شده بود. نه به میهمانانش، این بار به عکسی از خودش که دورتر از عکس خانوادگی اش، چفت دیوار بود. عکسی از خودش در سنین جوانی. دختری با مو های فر شده سیاه با صورت کج کرده، بدون توجه به دوربین، در قابی با پس زمینه سفید. عکس متعلق بود به روز هایی که دختر جوان نوزده ساله وارد دانشگاه تهران شده بود و قرار بود رشته فیزیک بخواند. در کلاسی 40 نفره با 39 پسر. دوره کارشناسی پنج ساله به سرعت نور برای او گذشته بود.

درس خواند و بعد هم در آزمایشگاه دانشکده فیزیک دانشگاه تهران کار کرد. همه چیز برای او به سرعت برق گذشت، یک جای قصه، اما زمان حلزونی شده بود. دانشگاه سوربن به او بورسیه تحصیلی داده بود. از او خواسته بودند برای ادامه تحصیل در رشته فیزیک اتمسفر به فرانسه برود. مثل حلزون همه چیز به هم پیچیده شد، وقتی استادان دانشگاه گفته بودند، نمی گذارند آلنوش به فرانسه برود. گفته بودند چرا او؟ چرا آلنوش جوان باید به جای این همه پسر مستعد راهی فرانسه شود؟ اصلا چه توجیهی دارد رفتن یک زن به کشور دیگر برای درس خواندن. کشمکش ها بر سر رفتن و ماندن ادامه پیدا کرده بود که سال 1328 آلنوش بی خیال بورسیه و کمک هزینه دانشگاه راهی فرانسه شد، با کمک خرج و حمایت پدر.

چرا برگشتی؟

خانم دکتر از خاطرات فرانسه برای ما بگویید، آنجا چه کردید؟ چرا بازگشتید؟ این را سعید عتیقی پرسیده بود، مدیر انجمن نجوم آماتوری ایران. سوال پلک های آلنوش را از روی عکس جوانی اش برداشته و ذهنش را کشان کشان به میان هیاهوی گفت وگوی دیدار کنندگانش رسانده بود. خاطرات جوانی و نوجوانی هنوز راهی به ذهنش داشتند. می دانید من مدتی با ایرن کوری کار کردم. در آزمایشگاه فیزیک دانشگاه. ایرن دختر ماری کوری برای من الگو بود. تجربه کار کردن چند ماهه با ایرن برای من اتفاق بزرگی بود.

سرش را تکان داده و لبخند زده بود. برگشتم، چون من ایرانی هستم، باید برمی گشتم، اینجا به من احتیاج داشتند. جمله را تمام نکرد. سن و سال خنده اش را عوض کرده بود و با سوال از آن هایی که کنار او روی تخت خوابش نشسته بودند، پرسیده بود، نداشتند؟ سن و سال خنده اش رفته بود به بیش از 70 سال پیش. روز هایی که آلنوش به ایران برگشته و کرسی استادی دانشگاه در فرانسه را رد کرده بود. به ایران برگشته و استاد ترمودینامیک شده بود، نخستین استاد زن دانشکده فیزیک دانشگاه تهران. بعد از چند سالی ترمودینامیک درس دادن، او سوق پیدا کرد به تدریس رشته فیزیک ستارگان.

وقتی عاشق نجوم شدم

آلنوش رفته رفته شهرت جهانی پیدا می کرد. از جهانی تدریس فیزیک ستارگان نمی توانست جدا شود. خودش می گفت جهانی ستارگان. جهانی آسمان. فضای لایتناهی و هرچه در آن بود. کسی که وارد نجوم می شود، عاشقش می شود، نمی تواند از آن جدا شود. من هم نتوانستم، آن ها که از قبل هم عاشق بودند، نتوانستند. هرچه علاقه آلنوش به آسمان بیشتر می شد، علاقه کشور های خارجی هم به او شدت می گرفت. دولت فدرال آلمان برای جلب نظر آلنوش و مجاب کردن او به خروج دائمی از کشور و حضور در آلمان، تلسکوپ زایسی را به رصدخانه خورشیدی که خود آلنوش بنیانگذار او بود، تقدیم کرد. تلسکوپ به ایران آمد، آلنوش، اما تنها چهار ماه از ایران رفت و دوباره بازگشت. بازگشت و تلسکوپ خورشیدی اهدایی را در کشور به کار گرفت.

از هیچ کس نترسیده بودم

خانم دکتر از نمره دادن بگویید، آن روز ها چطور نمره می دادید؟ یکی از همراهان پرسیده بود. قبل از پرسش سقلمه ای به دیگران زده و بلند خندیده بود. آلنوش هم شیطنتش را فهمیده بود که رُک جواب داد: من به هیچ کس نمره الکی ندادم، از هیچ کس هم نترسیدم. آلنوش خیره به جوان مقابلش ادامه داده بود: یکبار فرح دیبا با یکی از فرماندهان گارد شاهنشاهی به رصدخانه تهران آمد و از من پرسید از این آقا نمی ترسی؟ گفتم چرا باید بترسم؟ زاهدی گفت پسرش شاگردم در دانشگاه تهران بود و من به او کم نمره داده بودم. من هم خندیدم و گفتم من یاد نگرفتم الکی نمره بدهم، چه پسر شما باشد، چه پسر کسی دیگر.

تنهایی و گوشه نشینی در آسمان

روی آخرین عکس های آلنوش با اتوماتیک نوشته بودند، آخرین روز های تدریس در دانشگاه تهران. آلنوش میان خنده و خیرگی هایش، عکس ها را به دیدار کنندگانش نشان داده بود. او سال 48 رئیس گروه تحقیقات ژئوفیزیک تهران و 10 سال بعد به درخواست خودش بازنشسته شد. وقتی پنجاه ونه ساله بود، دیدن جهان از پشت دریچه تلسکوپ را به کار و تدریس در دانشگاه تهران ترجیح داد.

چرا ازدواج نکردید؟ اول آلبوم عکس را بست و بعد جواب داد: من با کارم ازدواج کردم، خیلی عجیب بود، بچه هایم شما هستید، به فکرم هستید، مثل بچه های واقعی آدم. بعد دوباره آلبوم عکس هایش را باز کرده و دستش را روی عکسی که در آن از همیشه جوان تر بود، کشیده بود. سرش را پایین نگه داشته بود. کسی نمی دانست در آن لحظات او به چه چیزی خیره مانده بود، به چه چیزی می اندیشید. به عشقی قدیمی که عده ای از یاران دور آلنوش ادعا می کردند، بابت نرسیدن به او بوده که تجرد را انتخاب کرده یا حتی به عشقی که تنها از دریچه تلسکوپ نمایان بوده. اخترکی با عمری کوتاه میان یک طلوع و غروب یا حتی ابرنواختری که به لحظات انفجارش نزدیک می شده.

از استادان خود راضی هستید؟ بعد از این همه سال، کینه ای؟ ناراحتی؟ آن ها نگذاشتند شما به فرانسه بروید؟ یکی از همراهان عتیقی پرسیده بود، آلنوش درحالی که سرش را هماهنگ با انگشت های دست راستش به عقب تکان می داد، به همراهانش فهمانده بود که کینه ای از کسی به دل ندارد.

بعد بی آنکه کسی چیزی بگوید رو کرده بود به دختران همراه در مجموعه و این بار با سرعتی پایین تر از مکالمات قبلی اش درحالی که مکث های ممتدی میان دیالوگ هایش داشت، گفته بود: آخرین روز هایی که مادرم زنده بود، از او پرسیده بودم اگر بین من و برادرم یکی قرار بود به دانشگاهی در خارج برود، می گذاشتی کدام مان برویم؟ گفته بود حتما من. گفته بود درس خواندن زن ها مهم تر از مردهاست، آن ها بالاخره کار می کنند، اما زن ها برای اینکه کار کنند، باید حتما درس بخوانند. همراهان سکوت کرده بودند، آلنوش که چند دقیقه پیش از این دیالوگ اعلام کرده بود دختران حاضر در جمع هرکدام شاگردان اسبقش هستند، گفته بود دوست دارد هرکدام عالی ترین مدارج تحصیلی را طی کنند.

آلنوش، مادر نجوم ایران ماند

آن روز بعد از رفتن همراهان، مردمک چشم هایش باز هم به اطرافش خیره مانده بود. بند عکس هایی در مراسم تقدیر از زنان برتر، مادران نمونه. روز هایی که به او نخستین بار گفته بودند، مادر نجوم ایران است. آلنوش به دلیل اینکه نخستین زنی بود که نجوم را حرفه ای و همراه با تحصیلات دانشگاهی دنبال کرد، مادر نجوم لقب گرفته بود. لقبی که برای خطاب کردن شاگردهایش از آن مایه می گذاشت. دخترم، پسرم. آلنوش چشم هایش را از در و دیوار کنده و به آسمان دوخته بود. ماه پررنگ، حتی از آنجایی که آلنوش بود نیز خودش را به چشم های او می تاباند.

آخرین آرزو ها

چند روز بعد از آخرین دیدار حدود 9 سال پیش، آلنوش درحالی که این بار به سقف خیره مانده بود، زمین را به مقصد یکی از چندین ستاره که روزانه در سحابی های خیلی دور و نزدیک ما متولد می شوند، ترک کرد. سفرش به زمین 89سال طول کشیده بود. دست خالی برگشت. خانه کوچک و پدری اش در تهران را به کلیسا برای امور خیریه واگذار و کتابخانه اش را هم به کتابخانه ملی اهدا کرد. آلنوش بعد از انفجار ابرنواختری کم سو شد.

خیلی ها او را از یاد بردند، حتی عکس هایی که از او به یادگار مانده است هم خود او نیستند. ابرنواختر آلنوش بعد از مرگ تنها یک آرزو داشت، آرزویی که رد نور آن هنوز هم در آسمان پیداست. نجوم ما روزگاری زبانزد جهان بود. روزگاری همه حکما و فضلا نجوم می خواندند، اما امروز چه؟ امروز کجای جهان ایستاده ایم؟ باید خودمان را به آن روز ها نزدیک کنیم. همه شما باید خودتان را به آن روزگار نزدیک کنید، قول بدهید که خودتان را به آن روز ها نزدیک کنید.

آن ها یکباره متولد می شوند، اما سال ها طول می کشد تا به لحظه مرگ شان برسند. یک انفجار و بعد نور. نوری که قرن ها ردش در آسمان می ماند و هیچ کس نمی فهمد متعلق به کدام شان بوده. متعلق بوده به ستاره ای در کهکشان آندرومدا، مسیه یا همین راه شیری و منظومه شمسی خودمان. ستاره ها این گونه می میرند، کم سو می شوند و اندکی بعد با یک انفجار موسوم به انفجار ابرنواختری چنان می سوزند و می میرند که نمی توانی چشم از آن ها برداری. سال ها طول می کشد تا نورشان کم و کمتر شود، اما هیچگاه خاموشی مطلق در کارشان نیست. ستاره ها، گاهی نام شان آلنوش می شود، شاید در آسمان نباشند، اما عمرشان را به پای آسمان می گذارند.